Samenvatting

Basisschool X, gelegen in een klein dorp in Zuidwest-Brabant, zegt de kinderen op te voeden tot verantwoordelijke burgers. Kinderen moeten goed voor zichzelf kunnen zorgen en goed kunnen omgaan met de mensen en de wereld om hen heen (Melissen, 2015). Om dit te helpen ontwikkelen is op basisschool X gekozen voor de methode Kanjer.
Schoolbreed worden de Kanjerregels gehanteerd, zodat leerlingen weten hoe ze moeten handelen in bepaalde situaties. In de praktijk blijkt echter dat leerlingen moeite hebben om zich te houden aan de opgestelde regels en weinig respect hebben voor elkaar. Dit uit zich regelmatig in conflicten, met name op het schoolplein in de middenbouw en werkt orde verstorend. Uit het onderzoek van Crone en Horner (2012) komt naar voren dat het blijkt dat leerlingen die orde verstorend, gevaarlijk en gewelddadig zijn de fundamentele taak, het onderwijzen van kinderen, in gevaar brengen. Hierdoor staan scholen voor grote uitdagingen. Effectief onderwijs wordt bedreigd door veel voorkomend probleemgedrag en de ernst hiervan.
Het huidige onderzoek is gericht op het verkrijgen van inzicht in de rol van de leerkrachten bij conflicten in vrije situaties, bij leerlingen in de middenbouw binnen het primair onderwijs. Tevens is het doel de leerkrachten handvatten aan te reiken om dit probleem preventief aan te kunnen pakken.
Om het onderwijs goed te laten functioneren is het belangrijk dat kinderen conflicten op een constructieve en vreedzame manier kunnen oplossen (Pauw et al., 2011). Het is hierbij van belang dat er wordt gezocht naar een oplossing die voor beide partijen goed uitpakt. Tijdens het oplossen van conflicten zullen eigen emoties moeten worden gereguleerd en is het belangrijk om je in te kunnen leven in de emoties/gedachtes van een ander. Volgens de Jong en Verheijen (2006) is het van belang dat kinderen, naarmate ze ouder worden, zelf verantwoordelijkheid nemen voor het oplossen van problemen en conflicten.
Beukering en Van der Wolf (2009) benoemen dat een leerkracht een grote rol speelt bij het aanleren van conflictoplossingsvaardigheden. Leerlingen moeten leren hoe ze zich moeten gedragen (Golly & Sprague, 2011). Om gewenst gedrag te bevorderen zouden er omgangsregels opgesteld kunnen worden met de klas, welke zorgen voor een gunstig klimaat in de klas en op het schoolplein. Echter de rol van de leerkracht in vrije situaties is anders dan in de klas.
Leerkrachten hebben hierbij een meer toezichthoudende rol (Bongaards & Sas, 2000). Door steeds andere routes te lopen op het schoolplein, wordt een duidelijk overzicht gecreëerd. Plekken waar regelmatig conflicten ontstaan mogen daarbij niet worden overgeslagen (Bongaards & Sas, 2000; Golly & Sprague, 2011). Ook tijdens pauzes moet de leerkracht positief gedrag benoemen. Dit zal positief pleingedrag bevorderen en de kans op negatief gedrag verkleinen.
Om inzicht te krijgen in het gedrag van de leerkrachten tijdens conflicten bij kinderen in vrije situaties is de volgende hoofdvraag onderzocht: Hoe gaan de leerkrachten in de middenbouw van basisschool X om met conflicten in vrije situaties? Om een volledig antwoord op deze vraag te krijgen, zijn er tevens twee deelvragen:
1. Welke kennis hebben leerkrachten ten aanzien van het oplossen van conflicten en welke opvattingen hebben zij over hun gedrag in vrije situaties?
2. Welk gedrag tonen leerkrachten tijdens het surveilleren op het schoolplein? 

Er is een kwalitatief inventariserend onderzoek in de middenbouw gedaan door middel van interviews en observaties. Er is gekozen voor de middenbouw omdat hier regelmatig conflicten plaatsvinden in vrije situaties. Om antwoord te krijgen op deelvraag 1 is gebruik gemaakt van interviews. De respondentengroep voor de observaties bestond uit vijf leerkrachten. Het betreft vijf vrouwelijke leerkrachten waarvan twee fulltimers en drie parttimers. Om antwoord te krijgen op deelvraag 2 is gebruik gemaakt van observaties. Deze tweede respondentengroep, bestaande uit acht leerkrachten, werd geobserveerd tijdens het surveilleren in de ochtendpauze. Het betreft acht vrouwelijke leerkrachten waarvan twee fulltimers en zes parttimers.

Uit de resultaten kan geconcludeerd worden dat alle 8 de leerkrachten een duidelijke definitie van conflict kunnen geven, maar in de praktijk niet op consistente wijze handelen als een conflict heeft plaatsgevonden. 3 van de 5 geïnterviewde leerkrachten weten dat ze eerst naar beide kanten van het verhaal luisteren voordat ze een conclusie trekken. Twee geïnterviewde leerkrachten laten de oplossing vanuit de kinderen komen. Daarnaast is er geen sprake van een actieve en alerte houding waarvan de leerkrachten in de interviews aangeven deze wel te hebben. 7 van de 8 leerkrachten staat tijdens het surveilleren stil en is in gesprek met de andere leerkracht die ook surveilleert.
Een passende aanbeveling is dat leerkrachten in de middenbouw op dezelfde wijze actief gaan surveilleren. Door actiever te surveilleren zullen de leerkrachten conflictsituaties sneller herkennen, positief gedrag bekrachtigen en consequenties uitvoeren voor ongewenst gedrag. Op dit moment wordt er niet of nauwelijks rondgelopen op het schoolplein.
Het advies in dit rapport bestaat uit drie stappen: bewustwording bij leerkrachten van het actief surveilleren, bewustwording van het eigen gedrag van de leerkrachten en het begeleiden van leerkrachten bij het aanleren van het actief surveilleren. De onderzoeker speelt hierbij een belangrijk rol. Met de directie zal besproken moeten worden wat haalbaar is in het implementatieplan en wat het tijdspad is bij de implementatie van dit verbeterplan. Via deze weg kan de huidige manier van surveilleren op basisschool X veranderen in actief surveilleren.